Archiwistyka niemiecka zajmuje, obok francuskiej i włoskiej, wyjątkową pozycję w dziejach tej dziedziny wiedzy. Już w XVI w. opublikowano w Niemczech pierwszy traktat o archiwach, a na początku XIX w. zaczęto używać terminu oznaczającego archiwistykę jako dyscyplinę naukową.

W związku z tym pragnę tutaj przedstawić trzy sylwetki wybitnych archiwistów niemieckich, których dorobek naukowy wpłynął znacząco na rozwój europejskiej archiwistyki, postrzeganej jako nauka badająca relacje między archiwami a aktami.

Należy tutaj przede wszystkim wymienić Adolfa Brenneke, który dość swobodnie interpretował jedną z podstawowych zasad archiwistyki, zasadę proweniencji, przekształcając ją w „wolną zasadę proweniencji” umożliwiającą wytworzenie optymalnej całości archiwalnej odzwierciedlającej strukturę i funkcje twórcy zespołu archiwalnego. Ogłosił ją w swoim podręczniku zatytułowanym „Archivkunde”, w którym twierdził także iż zespół archiwalny powinien być wiernym wyrazem żywota twórcy akt oraz że celem jego przebudowy jest utworzenie doskonałego organizmu. Mimo początkowego zainteresowania społeczności archiwalnej, ostatecznie zasada wolnej proweniencji została przez archiwistów odrzucona.

Nie można tutaj pominąć osoby Heinricha Otto Meisnera, który przedmiot badań archiwistyki widział przede wszystkim w zasobach archiwów. Swoje poglądy wyraził w książce „Aktenkunde”, w której podjął próbę ześrodkowania doświadczeń badawczych dyplomatyki i archiwistyki. W jej ostatniej części autor prześledził kolejne fazy obiegu akt w urzędzie aż do ich archiwalnej postaci, podkreślając związki przyczynowo-skutkowe zachodzące podczas formowania się akt, nazywając ten proces „genetyką aktów”. Można go zatem uznać za jednego z prekursorów elektronicznego obiegu dokumentów.

W swojej następnej pracy „Urkunden und Aktenlehre der Neuzeit” Meisner zrezygnował ze swojej pierwotnej koncepcji zakładającej wyodrębnienie nauki o akcie w samodzielną naukę pomocniczą historii, podkreślając jednocześnie potrzebę wysokich kwalifikacji kadry urzędniczej, a także organizacji toku urzędowania wytwórcy akt. W jego przekonaniu bowiem akta są pisemnym wyrazem działania urzędu, jego kompetencji decyzyjnych oraz usytuowania w konkretnym systemie ustrojowym państwa.

Natomiast w trzeciej, ostatniej swojej książce „Archivalienkunde” Meisner łączy już jednoznacznie problematykę aktotwórczą z aktoznawstwem, zwraca również uwagę archiwistów na problem współczesnych zadań dokumentacyjnych archiwów oraz rozwój nowoczesnych nośników informacji, zapowiadając tym samym epokę gwałtownej informatyzacji.

Cały dorobek naukowy Meisnera charakteryzuje jednak przede wszystkim analiza genetyczna procesu aktotwórczego.
Nie do przecenienia jest także dorobek naukowy Johanesa Papritza, który w swoim artykule opublikowanym w 1967 roku na łamach „Der Archivar” stwierdził, że archiwistyka jako dyscyplina naukowa nie jest jednością, a jej multidyscyplinarny charakter zbliża ją do cybernetyki. W dobie coraz powszechniejszego zastosowania archiwistyki cyfrowej to jego przesłanie nabiera nowego wydźwięku.

Natomiast w artykule odnoszącym się do podstawowych pojęć archiwalnych, Papritz podjął próbę usystematyzowania pomocy archiwalnych, a także zdefiniowania na nowo procesu organizacji narastania akt w kancelarii, registraturze i archiwum. Wiele miejsca poświęcił również pojęciu nowej „formy akt pozostających u wytwórcy i wychodzących na zewnątrz”.

Dziełem wieńczącym dorobek naukowy jego życia jest książka „Archivwissenschaft”, w której zaproponował wprowadzenie pojęcia „organiczny zespół archiwalny”, oznaczającego zespół utworzony według porządku przedarchiwalnego, dla odróżnienia od pojęcia „zespołu archiwalnego”, nieuwzględniającego formy uporządkowania. Zalecił także stosowanie zasady struktury oznaczającej zachowanie formy, jaką dokumentacja otrzymała przy organicznym narastaniu, która jednak została przez społeczność archiwalną odrzucona.

O każdej z wymienionych postaci i jej dorobku naukowym można by napisać wiele więcej, jednak mam nadzieję że udało mi się w tej krótkiej prezentacji chociaż trochę przybliżyć ich niepodważalny wkład w rozwój europejskiej myśli archiwalnej.

Źródło: Chmielewski Zdzisław, Od archiwistyki „bez zasad” do archiwistyki „bez granic” – czyli archiwistyka europejska od Casanovy do Papritza, Archiwista Polski, nr 2 (46), wyd. Stowarzyszenie Archiwistów Polskich, Bydgoszcz 2007